Κάθε βράδυ ονειρευόμαστε, όμως τις περισσότερες φορές ξυπνάμε χωρίς να θυμόμαστε τίποτα. Άλλοτε συγκρατούμε έντονες εικόνες, άλλοτε μόνο θολές εντυπώσεις. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα που απασχολεί τους επιστήμονες του ύπνου εδώ και δεκαετίες είναι το εξής: βλέπουμε όνειρα σε χρώμα ή σε ασπρόμαυρο; Η απάντηση, όπως φαίνεται, δεν είναι σταθερή και εξαρτάται περισσότερο από το πώς ζούμε και τι βλέπουμε στην καθημερινότητά μας, παρά από το τι συμβαίνει στο μυαλό μας όταν κοιμόμαστε.
Μέχρι τη δεκαετία του 1960, οι περισσότερες έρευνες κατέληγαν πως οι άνθρωποι ονειρεύονταν κυρίως σε ασπρόμαυρο. Μια μελέτη του 1942 σε 277 φοιτητές στις ΗΠΑ έδειξε ότι πάνω από το 70% δήλωνε πως «σπάνια ή ποτέ» δεν έβλεπε χρώματα στα όνειρά του.
Περίπου 60 χρόνια αργότερα, ο καθηγητής φιλοσοφίας Έρικ Σβίτσγκεμπελ από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Ρίβερσαϊντ επανέλαβε το ίδιο ερωτηματολόγιο. Αυτή τη φορά, λιγότερο από το 20% των φοιτητών απάντησε ότι τα όνειρά του είναι ασπρόμαυρα.
Η διαφορά ήταν εντυπωσιακή, και οι ερευνητές τη συνέδεσαν με ένα απλό αλλά καθοριστικό φαινόμενο: την εμφάνιση της έγχρωμης τηλεόρασης και του κινηματογράφου.
Τα μέσα επηρεάζουν τα όνειρά μας
«Επειδή έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε τα πάντα σε χρώμα – στις οθόνες, στα social media, στις ταινίες – θεωρούμε αυτονόητο ότι και τα όνειρά μας λειτουργούν σαν έγχρωμες “ταινίες”», εξηγεί ο Σβίτσγκεμπελ.
Μελέτες δείχνουν ότι όσοι μεγάλωσαν πριν από την εποχή της έγχρωμης τηλεόρασης είναι πολύ πιο πιθανό να θυμούνται ασπρόμαυρα όνειρα. Οι νεότερες γενιές, αντίθετα, περιγράφουν σχεδόν πάντα έγχρωμες σκηνές. Αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι τα ίδια τα όνειρα διαφέρουν, αλλά ότι η μνήμη μας επηρεάζεται από τις εμπειρίες της καθημερινότητας και τα οπτικά ερεθίσματα που δεχόμαστε.
Η σημασία της μνήμης και της αντίληψης
Ο ειδικός στον ύπνο Μίχαελ Σρέντλ, επικεφαλής του εργαστηρίου ύπνου στο Κεντρικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας της Γερμανίας, τονίζει πως «τα όνειρα είναι υποκειμενικές εμπειρίες κατά τη διάρκεια του ύπνου· ο μόνος τρόπος να τα μελετήσουμε είναι να βασιστούμε σε αυτό που θυμάται κάποιος μετά το ξύπνημα».
Με απλά λόγια, η ικανότητά μας να θυμόμαστε καθορίζει τι “βλέπουμε”. Συχνά, τα χρώματα στα όνειρα περνούν απαρατήρητα, ειδικά όταν είναι «αναμενόμενα». Ένα κίτρινο μπανάνα δύσκολα θα μας εντυπωσιάσει, αλλά ένα φούξια μπανάνα θα μείνει στη μνήμη μας.
Αν ένα χρώμα έχει συναισθηματική ή προσωπική σημασία, είναι πιο πιθανό να το θυμόμαστε. Για παράδειγμα, κάποιος που συνδέει το κόκκινο με ένα έντονο βίωμα ίσως βλέπει αυτό το χρώμα πιο συχνά στα όνειρά του.
Τα όνειρα ως ανακατασκευές της μνήμης
Ορισμένοι φιλόσοφοι του νου, όπως ο Σβίτσγκεμπελ, θεωρούν ότι το ερώτημα αν τα όνειρα είναι έγχρωμα ή ασπρόμαυρα ίσως είναι λανθασμένα διατυπωμένο. Τα όνειρα, υποστηρίζουν, μπορεί να μην έχουν πραγματική «οπτική» υπόσταση, αλλά να αποτελούν μια αίσθηση εικόνων χωρίς σαφή μορφή, όπως τις αντιλαμβανόμαστε όταν είμαστε ξύπνιοι.
Όταν ξυπνάμε και προσπαθούμε να θυμηθούμε ένα όνειρο, συμπληρώνουμε τα κενά με υποθέσεις, αναμνήσεις και επιρροές από την καθημερινή μας ζωή. Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι το αν θυμόμαστε τα όνειρά μας σε χρώμα ή όχι εξαρτάται λιγότερο από τη βιολογία και περισσότερο από τη μνήμη, την κουλτούρα και τα οπτικά ερεθίσματα που δεχόμαστε κάθε μέρα.
Ίσως, τελικά, τα όνειρά μας να αποτελούν έναν καθρέφτη του κόσμου που βλέπουμε ξύπνιοι — έναν κόσμο γεμάτο χρώματα, σκιές και εικόνες που χάνονται το πρωί μαζί με τον ύπνο.
